Zmiany w linii orzeczniczej dotyczącej podnoszenia zarzutu potrącenia – uchwała Sądu Najwyższego z 2 lipca 2024 r.

Sąd Najwyższy swoje rozważania wywodził wprost z charakteru oświadczenia o dokonaniu potrącenia i procesowego zarzutu potrącenia oraz z celowościowej wykładni art. 91 KPC. Jeżeli uprawniony nie złożył przed wszczęciem postępowania sądowego oświadczenia o potrąceniu, podniesienie w trybie art. 203¹ KPC zarzutu potrącenia wymagało dla swej skuteczności albo złożenia oświadczenia o potrąceniu i następnie podniesienia zarzutu, albo połączenia w jednym oświadczeniu obu czynności. W dotychczasowej linii orzeczniczej przyjmowano, że jeżeli takie oświadczenie w imieniu uprawnionego miał złożyć jego pełnomocnik procesowy, powinien on legitymować się, obok pełnomocnictwa procesowego, oddzielnym pełnomocnictwem do rozporządzenia wierzytelnością. Niespełnienie wymogu materialnoprawnego skutkowało nieskutecznością podniesionego zarzutu procesowego.

Nie było to jednak podejście rygorystyczne. W wyroku z 4 lutego 2004 r., sygn. akt I CK 181/03 Sąd Najwyższy wskazał, że w przypadku zastępowania strony przez pełnomocnika procesowego założenie celowego działania mocodawcy w kierunku wygrania procesu pozwala przyjąć, że zakresem umocowania strona objęła także złożenie w jej imieniu określonego oświadczenia woli, jeśli jest to niezbędne do obrony jej praw w procesie. Dotyczyło to jednak wyłącznie pełnomocnika strony składającej oświadczenie o dokonaniu potrącenia. W wyroku z 12 października 2007 r., sygn. akt: V CSK 171/07 Sąd Najwyższy wskazał, że wykładnia celowościowa, zaprezentowana w w/w orzeczeniu z 4 lutego 2004 nie jest sprzeczna z poglądem wyrażonym w wyroku z 20 października 2004 jedynie w przypadku, gdy dotyczy działań nakierowanych na wygranie procesu. Nie obejmuje więc uprawnień do przyjęcia oświadczenia o potrąceniu, skoro z procesowego punktu widzenia byłoby to niekorzystne dla reprezentowanej strony. Ewentualne oświadczenie o potrąceniu powinno być zatem kierowane bezpośrednio do strony lub osoby umocowanej do odbioru oświadczeń materialnoprawnych w jej imieniu.

Istnieje także druga, mniej popularna koncepcja, zgodnie z którą zarówno oświadczenie woli, jak
i żądanie oddalenia powództwa w następstwie potrącenia współtworzą jedną czynność, w której zespolone są elementy procesowe oraz materialne. Przyjęcie, że według nowelizacji z 4 lipca 2019 r. podniesienie zarzutu potrącenia jest czynnością procesową, w której element materialnoprawny
i procesowy są ze sobą ściśle związane, a oświadczenie materialnoprawne stanowi element stanu faktycznego tworzącego podstawę zarzutu procesowego, prowadzi do wniosku, że pełnomocnictwo procesowe jest wystarczające do podniesienia zarzutu kształtującego (zob.: A. Torbus [w:] Kodeks postępowania cywilnego. Koszty sądowe w sprawach cywilnych. Dochodzenie roszczeń w postępowaniu grupowym. Przepisy przejściowe. Komentarz do zmian. Tom I i II, red. T. Zembrzuski, Warszawa 2020, art. 203(1).)

Wydaje się (uzasadnienie ma zostać opublikowane później), że Sąd Najwyższy postanowił usunąć wynikające z rozbieżnych koncepcji wątpliwości. 2 lipca 2024 r. pochylił się bowiem nad zagadnieniem prawnym przedstawionym przez Sąd Apelacyjny w Katowicach postanowieniem z 15 grudnia 2023 r. (sygn. akt: V AGa 278/22). Przedstawione zagadnienie brzmiało następująco:

Czy dla skuteczności podniesienia zarzutu potrącenia na podstawie art. 203¹ k.p.c. oraz odbioru takiego oświadczenia przez pełnomocnika strony powodowej wystarczające jest pełnomocnictwo procesowe, czy też w tym celu należy udzielić odrębnego pełnomocnictwa do dokonywania czynności materialnoprawnych?

W podjętej uchwale (sygn. akt: I CZP 2/24) Sąd Najwyższy wskazał, że dla skuteczności podniesienia zarzutu potrącenia na podstawie art. 203¹ KPC i odbioru takiego oświadczenia wystarczające jest pełnomocnictwo procesowe.

Treść uchwały stanowi oczywiste odejście od utrwalonej praktyki orzeczniczej Sądu Najwyższego i sądów powszechnych i przyznanie racji dotychczasowo mniejszościowemu poglądowi o ścisłym związku elementu materialnego i procesowego w ramach zarzutu potrącenia z art. 203¹ KPC, a co za tym idzie, także o rozszerzeniu uprawnień pełnomocnika procesowego.

Podjęta przez Sąd Najwyższy uchwała ma istotne znaczenie praktyczne. Zgłaszanie zarzutu potrącenia zostało ułatwione, co będzie miało niebagatelny wpływ na m.in. sprawy frankowe i wątpliwości dotyczące stosowania prawa zatrzymania. Z niecierpliwością czekam na uzasadnienie omawianej uchwały, w szczególności co do tego jak umotywowano rozszerzenie uprawnień pełnomocników procesowych także na odbiór oświadczeń o dokonaniu potrącenia. Jak wspomniałem wcześniej, Sąd Najwyższy był dotychczas powściągliwy w nadawaniu takich uprawnień pełnomocnikom z uwagi na niekorzystne z punktu widzenia procesu skutki przyjęcia takiego oświadczenia.

Potrzebujesz pomocy w tym temacie? Napisz do nas!