Fuzja spółek – jakie są tego skutki?

Proces łączenia się spółek prawa handlowego w kształcie obecnie znanym europejskim ustawodawstwom swój pierwowzór znajduje w porządku niemieckim. Został wprowadzony w 1861 r. w niemieckim Kodeksie handlowym. Stanowił punkt odniesienia dla państw z kręgu germańskiego, jak i dla Rzeczypospolitej Polskiej. Dla ówczesnych prawodawców, procedura łączenia się spółek handlowych kategoryzowana była jako jedna z metod zakończenia bytu prawnego spółki bez przeprowadzenia procesu jej likwidacji, jednakże już wtedy możliwe było wyodrębnienie zasadniczych cech, które współcześnie charakteryzują ten proces. Wiązał się on przede wszystkim z przeniesieniem aktywów i pasywów spółki przejmowanej na spółkę przejmującą za pomocą sukcesji uniwersalnej, rozwiązaniem spółki przejmowanej bez przeprowadzenia jej likwidacji, zastąpieniem uczestnictwa wspólników w spółce przejmowanej członkostwem w spółce przejmującej oraz zmianą dłużnika bez zgody wierzyciela.

Kodeks spółek handlowych normuje proces łączenia się spółek w ramach wspólnego Tytułu IV (art. 491-527 k.s.h.), obok regulacji podziału spółek (art. 528-550 k.s.h.) i przekształcenia się spółek (art. 551-584 k.s.h.).

Kodeks spółek handlowych w art. 492 § 1 przewiduje dwa alternatywne sposoby połączenia. Są nimi łączenie się przez przejęcie (fuzja per incorporationem) oraz łączenie się przez zawiązanie nowej spółki (fuzja per unionem). Fuzja per incorporationem polega na przeniesieniu całego majątku spółki przejmowanej w drodze sukcesji uniwersalnej na spółkę przejmującą za udziały lub akcje, które spółka przejmująca wydaje wspólnikom spółki przejmowanej. Spółka przejmowana w rezultacie połączenia ulega rozwiązaniu bez przeprowadzenia postępowania likwidacyjnego . W przypadku fuzji per unionem dochodzi do zawiązania nowej spółki kapitałowej, na którą w drodze sukcesji uniwersalnej przechodzą majątki wszystkich spółek uczestniczących w łączeniu się. Wspólnicy (akcjonariusze) łączących się spółek otrzymują udziały (akcje) nowo zawiązanej spółki. W wyniku połączenia wszystkie łączące się spółki tracą byt prawny.

Zgodnie z art. 491 § 1 k.s.h. i art. 491 § 2 k.s.h. zarówno spółki kapitałowe, jak i osobowe mogą uczestniczyć w procesie łączenia się. W przypadku pierwszych z powyżej wymienionych, polski ustawodawca przewidział nieograniczoną zdolność połączeniową. Co za tym idzie, mogą występować w dowolnej roli i konfiguracji. W stosunku do spółek osobowych przewidziano ograniczenia, sprowadzające się do roli spółek przejmowanych pod warunkiem, że spółką przejmującą będzie wyłącznie spółka kapitałowa. Ustawa dopuszcza im także łączenie się z innymi osobowymi spółkami handlowymi, jednakże tylko poprzez zawiązanie spółki kapitałowej. Zgodnie z argumentami, którymi posiłkuje się doktryna, ograniczenie zdolności łączeniowej spółek osobowych wynika przede wszystkim z ich charakteru, opartego na osobistej więzi wspólników, który ciężko pogodzić z dążeniem do systemowej konsolidacji gospodarczej.

Łączenie się spółek, to złożony proces, na który składa się szereg czynności faktycznych i prawnych. W doktrynie dość zgodnie przyjmuje się, że dzieli się on na trzy zasadnicze etapy: fazę czynności przygotowawczych (menedżerskich), właścicielskich oraz rejestrowych, a także obejmujących ogłoszenie o dokonaniu połączenia (tzw. faza autoryzacji). Kodeks spółek handlowych w swej treści nie zawiera wszystkich aktów faktycznych i działań prawnych, które są podejmowane w procesie łączenia się spółek.

Jednym z najważniejszych skutków łączenia się spółek jest sukcesja uniwersalna, czyli następstwo prawne pod tytułem ogólnym. Zasada sukcesji uniwersalnej została usankcjonowana w art. 494 k.s.h. Zgodnie z brzmieniem tego przepisu, spółka przejmująca lub nowo powstała wstępuje z dniem połączenia we wszelkie prawa i obowiązki spółki przejmowanej, albo spółek łączących się przez zawiązanie nowej spółki. Przyjęta konstrukcja upraszcza procedurę łączeniową, a także sprzyja konsolidacji majątku. Stanowisko to podziela również orzecznictwo. Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 6 kwietnia 2017 r. stwierdził, że motywacją unormowania art. 494 § 1 k.s.h. i art. 494 § 2 k.s.h. w brzmieniu obowiązującym było ułatwienie i usprawnienie przebiegu procesów łączeniowych, także w aspekcie zabezpieczenia interesów pozostałych uczestników obrotu gospodarczego. Prawo nie zawiera normatywnej definicji sukcesji uniwersalnej. Zgodnie z ugruntowanym poglądem prezentowanym przez doktrynę wiąże się ona z przejściem majątku z jednego podmiotu na drugi, za pomocą pojedynczego zdarzenia prawnego, tzw. przejście uno acto. Jest także przeciwieństwem sukcesji singularnej, w której przez czynność prawną dochodzi do nabycia jednostkowych praw.

Kodeks spółek handlowych przyjął szeroki zakres sukcesji w procedurze łączeniowej. Obejmuje ona stosunki cywilnoprawne, procesowe, publiczno-prawne oraz korporacyjne. Nie oznacza to jednak, że jest nieograniczona. Uwzględnienia wymagają przepisy lex specialis, które przewidują szereg wyłączeń, w tym także na płaszczyźnie prawa prywatnego

Literalne brzmienie art. 494 § 1 k.s.h wskazuje, że spółka przejmująca lub nowo zawiązana wstępuje we wszystkie prawa i obowiązki spółki przejmowanej lub spółek łączących się metodą per unionem. W drodze jednej czynności prawnej wraz z aktywami, przechodzą także wszystkie pasywa – zarówno znane, jak również te, o których nie miała ona wiedzy w momencie połączenia. W związku z powyższym, przejęte zostają wszelkie roszczenia, prawa, ekspektatywy ich uzyskania, know-how, wierzytelności, jak również zobowiązania, długi, czy inne pasywa obciążające jej majątek. Poza jej zakresem pozostają natomiast stosunki wewnętrzne spółki przejmującej lub nowo powstałej, której treść lub ewentualne zmiany w umowie (statucie) kształtuje plan połączenia. Konsekwencją przyjęcia stanowiska, że następstwo prawne pod tytułem ogólnym nie jest umową o przejęcie długu, jest brak wymagania uzyskania zgody wierzycieli na przejście ogółu praw i obowiązków w procesie łączenia się. Spółka przejmująca lub nowo zawiązana staje się dłużnikiem ex lege z chwilą połączenia. Odpowiedzialność następcy jest szeroka. Rozciąga się również na zobowiązania wynikające z czynów niedozwolonych, weksli, odsetek za zwłokę, czy not obciążeniowych.  Nie jest uzależniona od wiedzy, na temat istnienia roszczeń przeciwko spółce przejmowanej lub łączących się spółek. Prawo nie przewiduje żadnych instrumentów prawnych, ani okoliczności, które ograniczałyby zakres niniejszej odpowiedzialności.

Obszerny zakres przedmiotowy sukcesji powoduje, że pod sformułowaniem „wszystkich praw i obowiązków”, użytym w art. 494 § 1 k.s.h. zarówno literatura, jak i orzecznictwo są zgodne, że zawiera ono zarówno aspekt materialnoprawny i procesowy. Z chwilą połączenia, spółka przejmująca lub nowo zawiązana staje się stroną postępowań cywilnych, administracyjnych, w których dotychczas udział brała spółka przejmowana lub spółki łączące się przez zawiązanie nowej spółki. Zagadnieniem budzącym sporo wątpliwości jest możliwość objęcia zakresem następstwa praw niezbywalnych spółki tracącej byt prawny lub spółek łączących się przez zawiązanie nowego bytu prawnego, np.  prawa pierwokupu, odkupu, użytkowania, służebności osobistej.

Ustawodawca regulując następstwo prawne w sytuacji łączenia się spółek opowiedział się za jej szerokim zakresem, obejmującym zarówno aspekt cywilnoprawny jak i publicznoprawny. W art. 494 § 2 k.s.h. wskazano, że spółka przejmująca, albo nowo zawiązana wstępuje w szczególności w zezwolenia, koncesje oraz ulgi spółki przejmowanej lub spółek łączących się w drodze fuzji przez zjednoczenie, zastrzegając in fine wyłączenie tego następstwa w drodze ustawy lub decyzji publicznoprawnej.

Sukcesja na płaszczyźnie prawa administracyjnego ma charakter ograniczony. Katalog decyzji administracyjnych wymienionych w art. 494 § 2 k.s.h nie ma charakteru numerus clausus, co sprawia, że jego zakresem przedmiotowym objęte są wszystkie akty. Sukcesja ta w procesie łączenia się spółek handlowych nie wystąpi, gdy jest wyłączona przez przepis szczególny w postaci ustawy lub decyzji administracyjnej. Argumentu przeważającego o niepełnym zakresie sukcesji administracyjnej można upatrywać już w samej konstrukcji decyzji administracyjnych, które opierają się na tym, że organ władzy państwowej poprzez te akty kształtuje prawa i obowiązki, które indywidualnie przypisane są danemu adresatowi. Powyższe wyliczenie w art. 494 § 2 k.s.h. ma charakter subsydiarny w stosunku do norm szczególnych z zakresu prawa publicznego. Podkreślenia wymaga występujący w doktrynie pogląd, zgodnie z którym sposób unormowania art. 494 § 4 k.s.h. jest niefortunny, gdyż de facto przedmiotem sukcesji uniwersalnej w aspekcie administracyjnym są wszelkie prawa i obowiązki wynikające z decyzji administracyjnych, a nie jak wnioskuje się z wykładni literalnej przepisu koncesje, zezwolenia i ulgi. Podobny pogląd wyraził Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 18 października 1985 r., w którym stwierdził, że kwestia nazewnictwa danego aktu nie ma znaczenia w kontekście jego klasyfikacji jako decyzji administracyjnej, jeżeli jest to na gruncie art. 104 k.p.a. akt, który rozstrzyga merytorycznie indywidualną sprawę należącą do właściwości organu władzy publicznej .

Aspekt administracyjny następstwa prawnego w procesie łączenia się spółek może podlegać ograniczeniom ustawowym, podmiotowym, a także temporalnym. Pierwsze z nich wynika z normy zawartej w art. 494 § 2 in fine k.s.h. Ustawodawca wprowadzając zastrzeżenie, że spółka przejmująca lub nowo zawiązana wstępuje we wszystkie prawa i obowiązki spółki przejmowanej lub spółek uczestniczących w procedurze łączenia, pod warunkiem, że ustawa lub decyzja administracyjna nie stanowi inaczej, zapewnia ochronę prawną i bezpieczeństwo tych podmiotów, na rzecz których lub wobec których, prawo lub obowiązek zostały ustanowione. Ograniczenie podmiotowe zawiera się także w treści art. 494 § 2 k.s.h i wynika z systemowej konstrukcji decyzji administracyjnych, które są kierowane do zindywidualizowanego podmiotu i kształtują jego sytuację prawną. Z kolei bufor temporalny odnosi się do relacji, jaka zachodzi między art. 618 k.s.h w zw. z art. 494 § 2 k.s.h, której subsumpcją jest to, że sukcesja uniwersalna na tej płaszczyźnie ma zastosowanie do decyzji administracyjnych, które zostały przyznane podmiotom po wejściu w życie Kodeksu spółek handlowych, tj. po dniu 01 stycznia 2001 r.

Przedstawiając zakres następstwa należy wspomnieć, że obejmuje ono także aspekt prawnopodatkowy. Artykuł 93 Ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. – Ordynacja podatkowa  stanowi, że spółka przejmująca lub nowo zawiązana w wyniku połączenia wstępuje we wszelkie prawa i obowiązki każdej z łączących się spółek, które przewidziane są przez przepisy prawa podatkowego. Powyższy sposób unormowania powoduje, że dotyczy ono zarówno fuzji przez zjednoczenie jak i przez przejęcie, oraz wszystkich możliwych konfiguracji połączeniowych spółek.

Następstwo prawne w sytuacji łączenia się spółek obejmuje także sferę pracowniczą. Zastosowanie znajduje odpowiednio art. 231 Ustawy z dnia 26 czerwca 1974 r. – Kodeks pracy, na mocy którego w konsekwencji przejścia zakładu pracy lub jego części na innego pracodawcę, staje się on z mocy prawa stroną w dotychczasowych stosunkach pracy.

Konsekwencją połączenia jest rozwiązanie spółki przejmowanej albo spółek łączących się przez zawiązanie nowej spółki bez przeprowadzania postępowania likwidacyjnego. W efekcie dochodzi do wykreślenie z rejestru spółki przejmowanej lub spółek łączących się przez zawiązanie nowej spółki.

Momentem, w którym dochodzi do połączenia spółek jest tzw. dzień połączenia. W zależności od sposobu połączenia, dniem połączenia jest dzień wpisania powstałej w wyniku połączenia spółki do rejestru przedsiębiorców KRS lub rejestracja podwyższenia kapitału zakładowego spółki przejmującej.

Podsumowując należy wskazać, że skutki połączenia spółek są różnorodne i obejmują zarówno aspekty prawne, jak i ekonomiczne. Spółka powstała z połączenia oraz spółka przejmująca przejmują ogół praw  i obowiązków, przysługujących odpowiednio spółkom łączącym się per unionem oraz spółkom łączącym się per incorporationem. Dotyczy to również z pewnymi wyjątkami koncesji, pozwoleń i licencji, związanych z prowadzoną działalnością gospodarczą. W związku z przejęciem majątku przejmowanych lub łączących się spółek, wspólnicy tych spółek zostają również wspólnikami spółki nowo-powstałej lub przejmującej spółki. Z biznesowego punktu widzenia, wśród pozytywnych skutków łączenia się spółek, można przede wszystkim wymienić: możliwość wykorzystania efektów skali i synergii, obniżenie kosztów działalności, zwiększenie efektywności zarządzania, zmianę dotychczasowych zasad opodatkowania, modyfikację dotychczasowych zasad odpowiedzialności, czy wzmocnienie pozycji rynkowej oraz wzrost konkurencyjności oraz atrakcyjności dla potencjalnych inwestorów.

Potrzebujesz pomocy w tym temacie? Napisz do nas!