Przestępstwo niealimentacji w polskim prawie karnym: konsekwencje braku uiszczenia alimentów

Przestępstwo niealimentacji ma miejsce w sytuacji, gdy osoba zobowiązana do świadczenia alimentów nie wywiązuje się z nałożonego na nią obowiązku. W Kodeksie karnym uchylanie się od płacenia alimentów zostało obwarowane surowymi konsekwencjami, bowiem zgodnie z regulacją art. 209 k.k. jest to przestępstwo zagrożone karą grzywny, karą ograniczenia wolności albo i nawet karą pozbawienia wolności.

Przedmiotem ochrony przepisu art. 209 § 1 k.k. jest prawo do zabezpieczenia materialnego osób, które nie są w stanie samodzielnie się utrzymywać, jak również prawo do godnych warunków egzystencji. Podkreślić należy, że cel regulacji nie opiera się na zabezpieczeniu samego wykonywania obowiązku alimentacyjnego przez dokładanie starań o utrzymanie i wychowanie dziecka, ale w rzeczywistości na zabezpieczeniu materialnym osoby do tych alimentów uprawnionej.

Z kolei sprawcą przestępstwa niealimentacji może być wyłącznie osoba, wobec której obowiązek alimentacyjny został nałożony 1) orzeczeniem sądu, 2) ugodą zawartą przed sądem lub innym organem lub 3) umową.

Samo pojęcie obowiązku alimentacyjnego zostało wprost uregulowane w art. 128 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, zgodnie z którym obowiązek alimentacyjny obejmuje obowiązek dostarczania środków utrzymania, a w miarę potrzeby również środków wychowania.

Szczególnie istotną kwestię w zakresie problematyki niealimentacji stanowi dokładne określenie warunków świadczenia alimentów, w tym ich wysokości, które muszą być wskazane w jednym z trzech źródeł. Obowiązek alimentacyjny może zostać określony w wyroku zasądzającym alimenty lub w postanowieniu o zabezpieczenie roszczeń alimentacyjnych na rzecz małoletniego dziecka czy rozwiedzionego małżonka, jak również w ugodzie zawartej przed sądem lub innym organem, bądź w innej umowie.

Obowiązek alimentacyjny, zgodnie z regulacją art. 128 k.r.o., obciąża krewnych linii prostej, jak również rodzeństwo, zatem do kręgu osób, wobec których taki obowiązek może zostać nałożony, należą dzieci, rodzice, dziadkowie, pradziadkowie, wnuki, prawnuki, jak również rodzeństwo – bracia i siostry.

W rozumieniu art. 209 § 1 k.k. przestępstwo niealimentacji zachodzi w sytuacji, gdy podmiot obciążony nie płaci alimentów, do których łożenia był zobowiązany, aczkolwiek konieczne jest równoczesne ustalenie, iż od tego obowiązku „uchyla się”. Uchylanie się od obowiązku alimentacyjnego zachodzi wtedy, gdy zobowiązany mając obiektywną możliwość wykonywania tego obowiązku, nie dopełnia go ze złej woli. Sprawca zatem nie wypełnia obowiązku, ponieważ nie chce go wypełnić lub ten obowiązek lekceważy.

Ponadto, aby można było mówić o popełnieniu przestępstwa niealimentacji, wysokość zaległości powstałych wskutek uchylania się od płacenia alimentów musi stanowić równowartość co najmniej trzech świadczeń okresowych lub opóźnienie w świadczeniu obowiązku alimentacyjnego musi wynosić co najmniej trzy miesiące. Sprawca zatem musi uchylać się od świadczenia alimentów przez okres co najmniej trzech miesięcy albo, mimo płacenia alimentów we wskazanym terminie, nie zapłaci wymaganej kwoty w całości, a suma zaległości stanowić będzie równowartość co najmniej trzech świadczeń okresowych lub jeśli opóźnienie zaległego świadczenia innego niż okresowe wynosi co najmniej trzy miesiące.

Kara przewidziana w Kodeksie karnym za dopuszczenie się przestępstwa niealimentacji może zostać nałożona na sprawcę w formie grzywny, kary ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do roku. Taki wymiar sankcji obowiązuje w przypadku popełnienia przestępstwa niealimentacji w typie podstawowym, czyli w sytuacji, gdy działaniem zabronionym jest samo uchylanie się od świadczenia alimentów na rzecz podmiotu uprawnionego.

Z kolei art. 209 § 1a k.k. reguluje kwestię zaostrzonego wymiaru kary w przypadku popełnienia przestępstwa niealimentacji w typie kwalifikowanym, który o tyle różni się od typu podstawowego z art. 209 § 1 k.k., że uchylanie się od alimentacji musi jednocześnie powodować narażenie osoby uprawnionej do otrzymywania świadczeń alimentacyjnych na niemożność zaspokojenia podstawowych potrzeb życiowych.

Do podstawowych potrzeb życiowych należy zaliczyć takie potrzeby, które w obiektywny sposób są koniecznością w codziennym życiu uprawnionego. Nie można więc ograniczać tego pojęcia jedynie do potrzeb w postaci wyżywienia, zamieszkania, kształcenia, leczenia. Jeśli dziecko wymaga również korepetycji, ponieważ nie radzi sobie w szkole, to potrzebę w tym zakresie należy uznać za podstawową. Podobnie należy potraktować koszty ewentualnego leczenia.

W przypadku popełnienia przestępstwa niealimentacji w typie z art. 209 § 1a k.k., tj. w typie kwalifikowanym, wymiar kary orzekanej wobec sprawcy może przyjąć formę grzywny, kary ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat dwóch.

Jeśli chodzi o tryb ścigania przestępstwa niealimentacji, zgodnie z art. 209 § 2 k.k. zarówno w typie podstawowym, jak i kwalifikowanym jest to przestępstwo ścigane z oskarżenia prywatnego. Oznacza to, że aby wszcząć postępowanie karne przeciwko osobie uchylającej się od świadczenia alimentów na rzecz osoby uprawnionej, wniosek o ściganie musi być wniesiony przez pokrzywdzonego (osobę, która nie otrzymuje należnych jej świadczeń alimentacyjnych), organ pomocy społecznej lub organ podejmujący działania wobec sprawcy (dłużnika alimentacyjnego).

Od reguły ścigania przestępstwa niealimentacji na wniosek zawartej w przepisie art. 209 § 2 k.k. wskazany jest wyjątek w sytuacji, gdy osobie uprawnionej do otrzymywania świadczeń alimentacyjnych przyznano określone świadczenie rodzinne bądź inne w przypadku bezskuteczności egzekucji. W takich okolicznościach następuje przekształcenie trybu ścigania na ściganie z urzędu i jest ono uwarunkowane samym przyznaniem, a nie pobraniem wskazanych świadczeń zgodnie z regułą art. 209 § 3 k.k.

W przypadku obu typów przestępstwa niealimentacji, art. 209 k.k. przewiduje możliwość odpowiednio niepodlegania karze za uchylanie się od świadczenia alimentów, tj. w typie podstawowym z art. 209 § 1 k.k. oraz możliwość odstąpienia od wymierzenia kary za uchylanie się od alimentów skutkujące narażeniem osoby uprawnionej na niemożność zaspokojenia podstawowych potrzeb życiowych, tj. typ kwalifikowany z art. 209 § 1a k.k.

Instytucja niepodlegania karze uregulowana na gruncie art. 209 § 4 k.k. uwarunkowana jest okolicznością, w której sprawca nie później niż przed upływem 30 dni od dnia pierwszego przesłuchania uiści w całości zaległe alimenty.

Podobnie sąd może odstąpić od wymierzenia kary za niealimentację, zgodnie z art. 209 § 5 k.k. w przypadku, gdy zobowiązany do zapłaty alimentów sprawca nie później niż przed upływem 30 dni od dnia pierwszego przesłuchania w charakterze podejrzanego uiścił w całości zaległe alimenty. W takiej sytuacji konieczne jest jednak skierowanie do sądu aktu oskarżenia i wydanie wyroku skazującego. Ponadto, jeśli okres zaległości lub suma zaległości była znaczna, sprawca złośliwie nie płacił świadczenia, a sytuacja materialna uprawnionego na skutek uchylania się od alimentów przez zobowiązanego była bardzo zła, nie ma możliwości odstąpienia od wymierzenia kary. W takich okolicznościach wina i społeczna szkodliwość czynu przemawiają przeciwko odstąpieniu od wymierzenia kary.

Jednym z głównych celów wprowadzenia zarówno instytucji niekarania, jak również odstąpienia od wymierzenia kary była chęć osiągnięcia skutku w postaci spłaty całości zadłużenia alimentacyjnego. Zmiana postawy sprawcy i zrealizowanie obowiązku alimentacyjnego wprost przekłada się zatem na kwestię odpowiedzialności karnej. Nie mają w tym przypadku znaczenia motywy, którymi kieruje się sprawca i nie jest w szczególności istotne, czy jego zachowanie jest podyktowane obawą grożącej mu kary, czy innymi względami.

Słowem podsumowania, przestępstwo niealimentacji należy do tej puli czynów zabronionych, o których bezprawności wiele osób nie jest świadomych. Niespełnianie obowiązku alimentacji wiążę się nie tylko z naruszeniem podstawy wiążącej osobę zobowiązaną do świadczenia alimentów, ale przede wszystkim godzi w prawo do zabezpieczenia materialnego osób, które nie są w stanie samodzielnie się utrzymywać. Regulacja karna przewidziana w niniejszym zakresie ma na celu zapewnienie jak najskuteczniejszej ochrony osób uprawnionych do otrzymywania świadczeń alimentacyjnych, z jednoczesnym uwzględnieniem pewnych racji moralnych związanych z tą kwestią wynikających nie tylko z wyroku sądu lub odpowiedniej umowy, ale z założenia uczciwości i rzetelnego postępowania osób zobowiązanych do wypełniania obowiązku alimentacyjnego wobec uprawnionych, tj. osób im najbliższych.

Potrzebujesz pomocy w tym temacie? Napisz do nas!